Op zoek naar taal van wijsheid

Als je iemand geworden bent en op je grens stuit, blijkt dat je niet alles kunt beheersen, repareren of zelfs maar begrijpen. Daar word je ouder en wijzer van, zeggen mensen dan naderhand. Maar wat is die wijsheid dan? Hebben we wel woorden voor deze ervaringen?

De taal die we gebruiken om iets te beschrijven is cruciaal. Het is niet voor niets dat in de oermythe van de Schepping de eerste taak van de eerste mens was: alles een naam te geven.

Voor het eerst in de geschiedenis komen in onze tijd grote aantallen mensen toe aan de levensvragen van de tweede helft, terwijl de oude verstrekkers van antwoorden – kerken en politieke stromingen – afbrokkelen.

In onze cultuur zijn er minstens vier manieren van kijken naar de werkelijkheid dominant. Vier perspectieven die elk een eigen taal en woordenschat hebben, en die mede bepalen welke betekenis we ontdekken in onze ervaringen.

Deze vier manieren zeggen iets over waar we als cultuur goed in zijn – en waar we niet goed raad mee weten. Ik probeer ze kort te omschrijven, ik ben benieuwd of jullie ze herkennen of kunnen aanvullen of nuanceren.

De eerste dominante manier van kijken is die van de manager, die vooral in kaart wil brengen, overzicht wil houden, omwille van controle en beheersing.

Zo gauw er iets mis gaat – in het groot van een organisatie of in het klein van ons eigen leven – dan wil de manager leren hoe dat in het vervolg te voorkomen. En dus maken we afspraken en protocollen, voor het geval dat. Vertrouwen geven en aanvaarden dat er dingen mis gaan, dat vindt de manager doodeng.

Een tweede veelvoorkomende manier van kijken naar grote en kleine kwesties is die van de techneut, die vooral wil repareren of fixen.

Is er een probleem? Daar vinden we wel iets op. In het klein is de techneut in ons actief als we meteen in oplossingen gaan denken, als een ander misschien alleen even haar of zijn hart wil luchten. Veel vrouwen vinden dat mannen dat te snel doen.

In het groot is de blik van de techneut bijvoorbeeld te herkennen in de discussie over voltooid leven. Zijn er mensen die hun leven voltooid vinden? Dan moeten we daar iets op vinden! Problemen zijn er om op te lossen. Stel je voor dat je een probleem zo maar laat!

Een derde manier van kijken die in onze samenleving krachtig aanwezig is, is die van de wetenschapper. In dit perspectief doe je alsof een kwestie is opgelost als je het kunt uitleggen.

Het perspectief van de wetenschapper zag je veel na de financiële crisis in 2008, toen economen en filosofen van allerlei snit voortdurend uitlegden hoe het zo gekomen was. En als iemand vroeg ‘En nu?’ dan kwam daar geen antwoord op. Een wetenschapper fileert, maar geeft geen richting aan en schetst zeker geen visie. Kom nou. Voor je het weet ben je een ideoloog of een predikant!

In het klein zie ik de wetenschapper in mezelf nogal eens opduiken als er bijvoorbeeld een kind huilt en ik meteen wil weten wat er gebeurd is, in plaats van het eerst te troosten. Hij is er ook meteen als ik zelf overmand word door emoties – en hij wil weten hoe dat komt.

De wetenschapper in mij is iemand die aan tafel gaat zitten om het eten te analyseren, zonder het te proeven en te genieten, laat staan te verteren.

Er is nog een vierde veelvoorkomende manier van kijken naar de werkelijkheid, en dat is die van de therapeut. Kenmerkend aan die blik is vooral dat-ie zo wantrouwend is: er zal wel iets achter zitten. Iets onverwerkts of onvolwassens, een trauma uit je jeugd of iets dat het daglicht niet kan verdragen.

Het is het ongelofelijke succes van Sigmund Freud: zijn idee van het onbewuste en van de strevingen die in ons werkzaam zijn is gemeengoed geworden. Dat is geweldig – als het ons ontvankelijk maakt voor het mysterie dat we zijn en voor de kracht van ons bewustzijn. Maar helaas ontpopt de therapeut zich nogal eens als een intrigant, gevormd door jaren van psychologische lectuur en therapeutisch gebabbel.

In het groot kom je de therapeut nogal eens tegen in de huid van journalisten en andere mediamensen. In het klein merk ik mijn innerlijke therapeut op door het argwanende commentaar op wat ik voel en doe en denk. Voel ik ontspanning, dan framet hij het als luiheid. Voel ik vrolijkheid, dan vermoedt hij onbenul. Voel ik boosheid, dan heb ik zeker weer iets niet goed verwerkt. Voel ik aarzeling, dan ben ik verdomme nog steeds onzeker.

Dit zijn vier manieren van kijken, die bepalend zijn voor wat je ervaart en welke betekenis je erin ontdekt.

Maar: er gebeuren dingen in je leven die je niet kunt beheersen, niet kunt fixen, zelfs niet kunt begrijpen. Zeker als je ouder wordt – maar het kan al veel eerder gebeuren – kun je zulke ervaringen niet meer ontlopen. Dat zorgt voor innerlijke onrust, kwetsbaarheid, onzekerheid.

De manager, de techneut en de wetenschapper zijn dan even onthand. Ze willen eigenlijk het liefste weer aan de slag, om je weer aan de gang te krijgen, zoals het was! En de enige die naar binnen kijkt, de therapeut, is primair wantrouwend.

Je hebt dan eigenlijk een kunstenaar nodig of een priester (v/m) die je helpt om de diepte te zien in je ervaring. Een mentor die je helpt te verstaan op welk pad je bent en waar je ziel naar verlangt, om het zo maar te omschrijven.

Mijn punt van dit hele project is dat we hierin aan het pionieren zijn, omdat we de unieke kans hebben elkaar opnieuw te helpen om niet verbitterd en verkrampt te raken, maar door te groeien tot wijze en tevreden oude mensen.

En mijn vraag aan het einde van dit lange blog (dank voor het uitlezen) is: wat vind jij? Helpen deze woorden om dit pionieren een naam te geven en verder op weg te gaan?